ilham tohti ne demek?

İlham Tohti (Uygurca: ; ; d. 25 Ekim 1969) Çin'de, bölücülük suçlamasıyla müebbet hapis cezasına çarptırılmış Uygur ekonomist ve aktivist.¹² Uygur-Han ilişkileri üzerine yaptığı araştırmalarla tanınmaktadır. Bunun yanı sıra, Çin'de bölgesel özerklik konusunda yasal düzenlemelerin tam olarak uygulanması için mücadele etmektedir. Ayrıca Uygurlarla ilgili konuların tartışıldığı Uyghur Online adlı internet sitesinin sahibidir. 2009'da Urumçi'deki ayaklanmadan kısa bir süre sonra, Çin hükümetinin, Sincan'da Uygurlara karşı yürüttüğü politikalara getirdiği eleştiriler gerekçe gösterilerek gözaltına alınmıştır. Sonrasında serbest bırakılmış, ancak Ocak 2014'te tekrar hapsedilmiştir. Çalışmaları ve çektiği sıkıntılar sebebiyle Barbara Goldsmith ödülüne layık görülmüştür (2014). İlham Tohti, Uygurların haklarını savunan çalışmalarıyla 2019 yılında Saharov Düşünce Özgürlüğü Ödülü'ne layık görüldü.³

Hayatı

Tohti, 25 Ekim 1969 tarihinde, Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Atuş İlçesi'nde, Mahmud Tiernan Tohti ve Burhanduht Meryem Ehlin Tohti çiftinin çocuğu olarak dünyaya geldi.⁴ Kuzeydoğu Normal Üniversitesi ve Minzu Üniversitesi'nde ekonomi eğitimi aldı.⁵

2006 yılında Çince ve Uygurca, çeşitli sosyal ve siyasal konularda yayın yapan Uyghur Online isimli internet sitesini kurdu.⁶⁷ 2008 yılının ortalarında, Uygur diasporasındaki aşırı unsurlarla ilişkili olduğu iddia edilerek, site kapatıldı.⁸ Tohti Mart 2009'da, Radio Free Asia'da yaptığı söyleşide, Çin hükümetinin Sincan Bölgesine göçmen işçi yerleştirmesini ve Uygur kadınlarının çalışmak için Çin'in doğu bölgelerine götürülmeleri konusunda yürüttüğü politikalrı eleştirdi.⁹ Uygur Özerk Bölgesi Valisi Nur Bekri'yi, Uygurların durumuyla hiç ilgilenmemekle suçladı. Yerel yönetimin, halkın çıkarları yerine, bölge güvenliği ve stabilitesiyle daha çok alakadar olduğunu belirtti.¹⁰ Çin'de 1984 yılında yürürlüğe giren Bölgesel Etnik Özerklik Kanunu'ndaki maddelerinin uygulanmasını talep etti.¹¹ Aynı ay içinde, bölücülük suçlamalarıyla gözaltına alınarak sorgulandı.¹² 2014 yılında müebbet hapis cezasına çarptırıldıktan sonra, Wang Lixiong yazdığı twitter mesajında, Çin devletinin Tohti'yi hapsederek yeni bir "Uygur Mandela" yarattığını yazdı.¹³ Çin resmi haber ajansı Xinhua bu tweet üzerine yazdığı yazıda, Mandela'nın uzlaşı çağırıları yaptığını, İlham Tohti'nin söylemlerinin ise nefret ve cinayet çağrıştırdığını belirtti.¹⁴

Gözaltına alınması ve hapsedilmesi

5 Temmuz 2009 tarihinde, Sincan Bölgesinin başkenti Urumçi'de Uygurlar ve Hanlar arasında etnik çatışma ortaya çıktı. Hükûmet yetkilileri, çatışmalar sırasında çoğu Han Çinlisi 150 kişinin hayatını yitirdiğini bildirdi.¹⁵ Uyghur Online sitesinde 6 Temmuz tarihinde yayınlanan makalede, Vali Bekri, söylentilerin yayılmasına yol açarak, isyan körüklemekle suçlandı.¹⁶¹⁷

8 Temmuz 2009 tarihinde Radio Free Asia, Tohti'nin Beijing'teki evinde gözaltına alındığını, nerede olduğu konusunda hiçbir bilgiye ulaşılamadığını haber verdi.¹⁸ Çinli muhaliflerden Wang Lixiong ve Tibetli aktivist eşi Woeser, Tohti'nin serbest bırakılması için internet üzerinden imza kampanyası başlattılar.¹⁹²⁰ Bu kampanyaya Ran Yunfei gibi diğer muhalifler de katıldı.²¹ PEN American Center,²² Amnesty International,²³ ve Reporters Without Borders bu tutuklamayla ilgili endişelerini belirten açıklamalarda bulundulur.²⁴

Tohti, 23 Ağustos tarihinde,²⁵ ABD başkanı Barack Obama'nın da girişimleriyle, Xu Zhiyong ve Zhuang Lu isimli diğer iki Çinli muhalifle birlikte serbest bırakıldı.²⁶²⁷ Tohti, gözaltında olduğu süre boyunca, kaldığı otelde ve evinde bazı polislerin insanlık dışı uygulamalarına maruz kaldığını söyledi.²⁸²⁹ serbest bırakıldıktan sonra, hükûmet yetkililerince, devletin isyanda parmağa dolduğuna dair iddialarda bulunmaktan vazgeçmesi konusunda tehdit edildiğini,³⁰³¹ ayrıca kendisinin ve ailesinin Beijing'den ayrılmalarına izin verilmediğini söyledi.³²

Çinli yetkililer, Ocak 2014'te Tohti'yi tekrar gözaltına alıp tutukladılar. Tutuklama esnasında bilgisayarını da el konuldu.³³ Uygur Özerk Bölgesi'nde, Beijing'den binlerce km ötede bir yerde gözaltında tutuldu.³⁴

1 Nisan 2014'te, Dünya'nın herhangi bir terinde ifade özgürlüğü için mücadele edenlere verilen, ABD insan hakları ödüllerinden biri (PEN/Barbara Goldsmith Freedom to Write Award) Tohti'ye verildi.³⁵ Pen tarafından yapılan açıklamada şu ifadeler yer almaktadır; Çin'deki Müslüman Uygur azınlığın hakları için sesini yükselten Tohti, yetkililer tarafından zalimce cezalandırılmaktadır. Tohti, sosyal medyayı kullanarak baskıya karşı mücadele eden, yapılan haksızlıkları tüm Dünya'ya duyurmaya çalışan, tehlike altındaki yeni nesil yazarlardan birisidir. Umuyoruz ki Çinli otoriteler yapılmakta olan adaletsizliğin farkına varırlar. Tüm Dünya'da Tohti'nin serbest bırakılması için kampanyalar başlar³⁶ Çin Dışişleri Bakanlığı, verilen ödüle sert tepki göstererek, ödülün bir suçluya verildiğini söyledi.³⁷

Eylül 2014'te Urumçi'de kurulan bölgesel halk mahkemesinde, iki günlük yargılama sonucunda, Tohti bölücülükten suçlu bulundu ve ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı. Tüm mal varlığına da el konulmasına karar verildi. Uluslararası Af Örgütü, Tohti'nin avukatlarının delillere ulaşımının engellendiğini, altı ay boyunca avukatların Tohti ile görüşmesine izin verilmediğini, bu sekilde yapılan yargılamanın hukuku katletmekten öteye geçmediğini söyledi.³⁸ Tohti'nin hapis cezası, Dünyanın her yerinde Electronic Frontier Foundation gibi insan hakkı savunucusu örgütlerce tepkiyle karşılandı.³⁹

24 Eylül 2014'te, ABD Dışişleri Bakanı John Kerry, Tohti'ye verilen cezanın aşırı olduğunu belirtti ve derhal serbest bırakılması gerektiğini söyledi.⁴⁰